Şarbon zoonoz (Hayvanlardan insanlara bulaşabilen) hastalıklar sınıfında yer alan, gram (+) bakterilerin oluşturduğu bir hastalıktır. İhbarı Mecburi Hastalıklar sınıfında yer alan bu hastalık biyolojik silah olarak da kullanılır.
Etken Bacillus anthracis adlı bir bakteridir. Aerobik (oksijenli) ortamda 30-40 yıl canlılığını korur ve hastalık oluşturmaya devam eder. Bu nedenle hayvansal ürünlerle (deri ve yapağı) temasta bulunan insanlarda, özellikle mezbaha çalışanlarında, karbunkel denilen yaraların oluşumuna neden olur.
Hastalık çevreye 3 şekilde yayılır: Hasta hayvanların rastgele yerlerede kesimi,ölen hayvanların merada bırakılması sonucu diğer hayvanlar tarafından parçalanması, hasta yada ölen hayvanlarda doğal deliklerden kan gelmesi.
- Sindirim yoluyla bulaşma: Enfekte hayvan tarafından bulaştırılmış (kontamine) mera, su, yemliğin sağlıklı hayvan tarafından ağız yoluyla alınması. Vahşi hayvanların, etçil hayvanların şarbondan ölen hayvanların etlerini yemesi. Şarbon olduğu bilinmeyen hayvanlardan hazırlanan et-kemik ununun sağlıklı hayvanlara yedirilmesi sonucu sindirim yoluyla bulaşma şekillenir. En sık karşılaşılan bulaşma şeklidir ve %99 ölümle sonuçlanır.
- Solunum yoluyla bulaşma: Sağlıklı hayvanlar merada otlama sırasında bir taraftan yerken, bir taraftan da bulaştırılmış (kontamine) meradan etkenleri solunum yoluyla alır.
- Deri yoluyla bulaşma: Kan emici ve sokucu sinekler şarbonlu hayvanın kanını emip, başka bir hayvana yada insana bulaştırır. Kontamine enjektörlerin sağlıklı hayvanlarda kullanılması yoluyla, bg-boldnlarda kırpım sırasında bulaştırılmış (kontamine) aletlerin kullanılması sonucu deri yoluyla bulaşma şekillenir.
Hastalık 3 farklı şekilde görülebilir:
- Perakut Form: 12-36 saatlik süreci içerir. Hiç bir klinik belirti görülmeden hayvan aniden ölür. Ya da gayet sağlıklı görünen hayvanda titremeler, çırpınma hareketleri ve solunum güçlüğü ile çok kısa zamanda ölüm şekillenir. Daha çok besi danalarında görülür.
- Akut Form: Durgunluk, bitkinlik, yüksek ateş (42ºC), boyun başta olmak üzere vücudun çeşitli bölgelerinde deri altı ödem (Sıvı toplanması) gözlemlenir. Süt veriminde azalma sütte kan görülür. Yavru atımı (Abort) ve kanlı ishali takiben birkaç gün içerisinde ölüm şekillenir. Ölümden hemen önce veya hemen sonra, anüs, burun delikleri, vulva gibi doğal deliklerden kan gelir. Gelen kan siyah renklidir ve pıhtılaşmaz.
- Kronik form: Daha çok at, etçil hayvanlar ve insanlarda bu formda seyreder. Deri ile uğraşan insanlarda karbunkel (Birkaç çıbanın birleşmesi sonucu oluşan yara) oluşumuna neden olur.
Şarbon olan hayvanda ölümden hemen önce veya hemen sonra:
- Anüs, burun delikleri, vulva gibi doğal deliklerden kan gelir.
- Gelen kan katran rengindedir ve pıhtılaşmaz.
- Ölüm sertliği (Rigor mortis) şekillenmez.
- Deri altı ödemler tipiktir.
Bu belirtilerin görüldüğü hayvanlara otopsi yapılmaz. Ölen hayvanların kadavrası açılmadan, derin bir çukura kireç dökülerek gömülür. Böylece 24-48 saat içerisinde bakteri tahrip olur ve hastalığın yayılımı engellenir.
Laboratuvar muayenesi için kan, deri ve otopsi yapılmak zorunda kalınırsa dalak, kan, ödem sıvısı örnek olarak gönderilir.
Tedavisi yoktur. Hastalığı atlatan hayvanlar ömür boyu bağışıklık kazanır. Mera kaynaklı infeksiyonlarda; meradaki otlar yakılmalı, bataklıklar kurutulmalı, sineklerle mücadele edilmeli, hasta ve sağlıklı hayvanlar ayrılmalı, sağlam hayvanlar ayrılmalı ve şarbon çıkan bölgeden başka bir bölgeye nakil yapılmamalıdır. Ahır kaynaklı infeksiyonlarda; sağlam hayvanlar ayrılır ve aşılanır. Hasta hayvanlar öldürülerek en az 2m. derinliğindeki çukurlara gömülür veya yakılır. Hastalık bulunan ahır dezenfekte edilir. Hastalık çıkan bölgedeki geviş getiren (ruminant) hayvanlar 5 yıl boyunca aşılanır. Hasta hayvanların kesimi ve etlerinin tüketimi yasaktır.
