Ayrık türleri serin iklim bölgelerine adapte olmuş buğdaygil yem bitkileridir. Yaklaşık 150 ayrık türü bulunmaktadır. Bu türler Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika kökenlidir.
Ayrık bitkisi ülkemiz çayır-mera alanlarında, kurak ve dağlık bölgelerde doğal olarak yetişmektedir. Tarımsal üretimde ise otlak ayrığı, mavi ayrık ve yüksek otlak ayrığı ülkemizde yetiştiriciliği yapılan en önemli ayrık türleridir.
Otlak ayrığı: Çok yıllık bir türdür. Orta Avrupa, Orta Doğu ve Çin gibi geniş bir alana yayılmıştır. Besleyici otundan dolayı yem bitkileri içinde büyük öneme sahiptir. Otlak ayrığının ekonomik ömrü 20–30 yıldır.
Mavi ayrık: Çok yıllık ve rizomlu ayrık türüdür. Anavatanı Güney Avrupa, Orta Doğu, Güney Rusya ve Batı Pakistan olan bir türdür.
Yüksek otlak ayrığı: Çok yıllık bir türdür. Anavatanı Güney Avrupa'dır. Ülkemiz çayırlıklarında doğal olarak yetişmektedir.
Ayrık türlerinin başlıca kullanım alanları şunlardır:
Bitkisel Özellikleri
Ayrık türlerinin başlıca bitkisel özellikleri şunlardır:
Otlak ayrığı
Otlak ayrığı bitkisinde yabancı tozlaşma çok fazladır. Bu nedenle bitki ve başak tipleri bireyden bireye farklılık gösterir.
Oldukça gelişmiş saçak köklere sahiptir. Bu nedenle kuraklıklara oldukça dayanıklıdır. Kökler toprakta 30–40 cm derinliğe iner ve yaklaşık 40–50 cm yanlara açılır.
Yumak şeklinde bir gövde sistemine sahiptir. Saplar ince ve alttan dirseklidir. Bitki boyu 50–70 cm kadardır.
Bazı bitkiler bol yapraklı, ince gövdeli olmalarına rağmen bazıları az yapraklı ve kaba gövdelidir. Otlak ayrığı düz yaprak ayalarına sahiptir.
Başakçık topluluğu sık veya seyrek başaktır. Başakçıklar kılçıklı veya kılçıksız olabilir.
Otlak ayrığı tohumlarının bin tane ağırlığı 2–3 gramdır.
Mavi ayrık
Çok gelişmiş saçak köklere sahiptir. Kısa rizomlara sahiptir ve kuvvetli çim meydana getirir.
Yumak oluşturur. Mavi ayrık türü otlak ayrığından daha uzun boyludur.
Başakçık topluluğu sade, seyrek ve iki taraflı başak şeklindedir. Başaklar 10–25 cm uzunluğundadır.
Mavi ayrığın bin dane ağırlığı 4–5,5 g arasında değişmektedir.
Yüksek otlak ayrığı
Sacak kök sistemine sahip bir bitkidir.
Yüksek otlak ayrığı diğer türlere göre çok uzun boyludur. Bitki boyu 90-180 cm arasında değişmektedir. Kaba yapılıdır ve yumak meydana getirmektedir.
Kaba yapılı yapraklara sahiptir. Kulakçıklar uzun, dar şekildedir ve uç kısma doğru daralarak üçgen şeklini alır.
Başakçık topluluğu sade iki taraflı seyrek başaktır.
Diğer ayrık türlerine göre daha büyük tohumları vardır.
İklim istekleri
Yem bitkileri arasında soğuk ve kurak iklim şartlarına en dayanıklı olan bitkiler ayrık türleridir.
Otlak ayrığı, yem bitkileri içerisinde soğuklara ve kuraklığa en dayanıklı türdür. İç Anadolu Bölgesi'nde yıllık yağışı 300 mm olan yerlerde ve Doğu Anadolu'da çok soğuk havalarda fazla zarar görmeden yetiştirilebilir.
Mavi ayrık, kurak ve soğuk şartlara dayanıklıdır fakat az yağışlı yerlerde ot verim daha düşük olur. Mavi ayrık 350 mm'den daha fazla yağış alan bölgelerde 3000 metre rakıma kadar yetişebilmektedir.
Yüksek otlak ayrığı, kurak şartlara dayanıklıdır. Yıllık yağış miktarı 200 mm olan bölgelerde rahatlıkla yetiştirilebilir.
Toprak İstekleri
Ayrık türleri genel olarak toprak isteği yönünden seçici değildir. Asitli olmayan hafif kumlu-tınlı topraklardan ağır killi topraklara kadar her çeşit toprakta yetiştirilebilir.
Otlak ayrığı, drenajı iyi ve verimli topraklarda iyi gelişir fakat nemli topraklardan hoşlanmaz.
Mavi ayrık, orta yapılı, geçirgen ve zengin topraklarda daha iyi gelişir. Asitli topraklara dayanıklı değildir.
Yüksek otlak ayrığı, diğer bitkilerin yetiştirilemediği alkali, tuzlu, taban suyu yüksek yerlerde ve çok kurak topraklarda rahatlıkla yetiştirilebilir.
Yetiştirilmesi
Ayrık bitkisi yetiştiriciliğinde türlere göre bazı farklılıklar olabilir.
Toprak hazırlığı ve ekim
Toprak hazırlığı: Ayrık üretiminde sonbaharda pullukla normal derinlikte toprak işlemesi yapılmalıdır. Daha sonra ilkbaharda ekimin yapılacak toprağın birkaç cm'lik yüzeyi ufalanarak tohum yatağı hazırlanmalıdır. Toprak hazırlığında dikkat edilecek en önemli konu yabancı ot mücadelesidir. Toprak tavının kaçma ihtimali olan topraklarda ekim öncesi yabancı ot ilacı kullanılmalıdır. Toprak tavının kaçma ihtimali olmayan yerlerde ise ekimden önce diskaro veya kazayağı ile yüzeysel bir sürüm yapılmalıdır.
Ekim: Ekim öncesi tohum yatağı merdane ile bastırılmalıdır. Ekim sonbahar aylarında yapılmalıdır. Ayrık ekimi mibzerle yapılmalıdır. Ekim sonrası toprak merdane ile bastırılmalıdır.
Otlak ayrığı tohumları küçük olduğu için mutlaka iyi bir tohum yatağı hazırlanmalıdır. Ekimde, sıra arası mesafe, kıraç şartlarda ot üretimi amacıyla ekim yapılacaksa 30–40 cm, tohum üretimi amacıyla 50–100 cm. olmalıdır. Ekim derinliği 2–2,5 cm olmalıdır. Çayır-mera tesisi amacıyla dekara 0,75–1,2 kg, tohum üretimi amacıyla ise dekara 0,25–0,5 kg tohum ekilmelidir.
Mavi ayrık tohumları otlak ayrığına göre daha büyüktür. Ekimde, sıra arası mesafe, kıraç şartlarda ot üretimi amacıyla ekim yapılacaksa 50–60 cm, tohum üretimi amacıyla 70–80 cm olmalıdır. Ekim derinliği 3–4 cm olmalıdır. Dekara 1–1,5 kg tohum ekilmelidir.
Yüksek otlak ayrığı, ayrık türleri içerisinde en iri tohuma sahip tür olduğu için ekimi daha kolaydır. Ekimde, sıra arası mesafe, kıraç şartlarda ot üretimi amacıyla ekim yapılacaksa 60–70 cm, tohum üretimi amacıyla 80–100 cm olmalıdır. Ekim derinliği 3–4 cm olmalıdır. Dekara 2 kg tohum ekilmelidir.
Bakım
Ayrık yetiştiriciliğinde uygulanacak bakım işlemleri şunlardır:
Sulama: Ayrık türlerinin su ihtiyaçları fazla değildir. Toprakta taban suyu yüksekse sulamaya gerek yoktur. Bakım yıllarında yağmurların ardından 8–10 gün arayla başaklanma başlangıcına kadar sulama yapılması yeterli olmaktadır.
Gübreleme: Ekim sonrası dekara 5–6 kg saf azot (25–30 kg/da amonyum sülfat) verilmelidir. Toprakta yeterli miktarda fosfor yoksa dekara 5 kg saf hâlde fosforlu gübre uygulanmalıdır. Ayrıca bakım gübrelemesi olarak biçimden sonra sulama ile beraber dekara 5 kg saf azot düşecek şekilde (50 kg/da amonyum sülfat) gübre verilir. Ülkemiz toprakları potasyumca zengin olduğundan potasyumlu gübrelerin uygulanmasına pek gerek duyulmaz.
Yabancı otlarla mücadele: Ayrıkta yabancı ot mücadelesine ekim öncesi başlanmalıdır. Ekim öncesi yapılacak ilaçlama ve toprak işleme ile temiz bir tohum yatağı hazırlanmalıdır. Yabancı otlarla mücadelede kültürel, mekanik ve kimyasal mücadele yöntemleri uygulanmalıdır.
Hasat ve Muhafaza
Ayrık türleri ot ve tohum üretimi için farklı dönemlerde hasat edilmektedir.
Otlak ayrığı hasadı
Otlak ayrığının ekonomik ömrü yaklaşık 25 yıldır. Hasadı ot ve tohum amacıyla yapılır.
Ot için hasat, biçim başaklanma sonu veya çiçeklenme başlangıcında yapılır. Çiçeklenme başlangıcında yapılan hasatta otun besin değeri daha yüksek olur. Biçim çayır biçme makineleri ile yapılmalıdır. Biçim yüksekliği 5 cm olmalıdır. Karışık ekim yapılmışsa biçim, karışımdaki diğer bitkilerin çiçeklenme durumuna göre yapılır. Yonca ile karışık ekim yapılmışsa yoncanın %10’u çiçeklendiğinde ve 7–8 cm yükseklikten biçilir. Korunga ile karışık ekim yapılmışsa korunganın % 50’si çiçeklendiğinde ve 10 cm yükseklikten biçilir. Otlak ayrığında dekara yeşil ot verimi 600–800 kg arasında değişir.
Biçimden sonra otlar tarlada balyalama kuruluğuna gelinceye kadar soldurulmalı, akrobat tırmıklar kullanılarak namlu hâline getirilmeli ve balya makineleri ile balya yapılmalıdır. Balya hâline getirilen bu otlar uygun şartlarda depolanmalıdır.
Tohum için hasat, başakların sarardığı dönemde yapılmalıdır. Tohumlar kolayca döküldüğünden hasatta geç kalınmamalıdır. Dekardan ortalama 25–30 kg tohum alınmaktadır.
Mavi ayrık hasadı
Mavi ayrık ot ve tohum elde etmek amacıyla yetiştirilir.
Ot için hasat yapılacağında, mavi ayrık çiçeklenme öncesi dönemde biçilmelidir. Biçim geciktirilirse yaprak ve saplar sertleşir, besin değeri azalır. Sulu şartlarda dekara 1200–1500 kg, kıraç şartlarda ise 800–1000 kg yeşil ot elde edilir.
Hasat edilen otlar tarlada uygun kuruluğa gelinceye kadar bekletilerek akrobat tırmıklar yardımıyla namlu hâline getirilmelidir. Daha sonra balya makineleri ile balya yapılarak depolara taşınmalı ve uygun bir şekilde istiflenmelidir.
Tohum için hasat, başakların sararmaya başladığı dönemde yapılmalıdır. Tohum için yapılacak hasatta dekardan 30–50 kg ürün alınır. Mavi ayrık bitkisinde en yüksek verim ekimden sonraki ikinci ve üçüncü yıllarda alınır.
Yüksek otlak ayrığı hasadı
Yüksek otlak ayrığı ot ve tohum elde etmek amacıyla yetiştirilir.
Ot için hasat yapılacağında, biçim bitkinin sap ve yapraklarının körpe olduğu dönemde yapılmalıdır. Dekardan ortalama 1000–1200 kg yeşil ot elde edilir. Hasat edilen otlar tarlada uygun kuruluğa gelinceye kadar bekletilerek akrobat tırmıklar yardımıyla namlu hâline getirilmelidir. Daha sonra balya makineleri ile balya yapılarak depolara taşınmalı ve uygun bir şekilde istiflenmelidir.
Tohum verimi diğer ayrık türlerinden daha yüksektir. Dekardan 50–60 kg tohum alınmaktadır.