Yumak, serin ve ılıman iklim bölgelerine adapte olmuş ve 80-100 türü bulunan buğdaygil yem bitkisidir. Tek yıllık ve çok yıllık türleri bulunmaktadır. Tek yıllık yumak türleri genellikle yabancı ot şeklindedir ve tarımsal açıdan üretimi yoktur. Çok yıllık yumak türleri ise genellikle yem bitkisi olarak üretilmektedir.
Yem bitkisi olarak yetiştirilen yumak türleri; kamışsı yumak (yüksek çayır yumağı), çayır yumağı, koyun yumağı ve kırmızı yumaktır. Yumak bitkisi ot üretimi amacıyla yalnız olarak veya çoğunlukla yonca, çayır üçgül, melez üçgül, ak üçgül ve gazal boynuzu gibi baklagillerle karışık ekilmektedir.
Yumak türlerinin başlıca bitkisel özellikleri şunlardır:
Kamışsı yumak (yüksek çayır yumağı)
Yumak türleri içerisinde en önemli türdür. Kökeni Avrupa ve Kuzey Afrika'dır.
Kamışsı yumak derin kök sistemine sahiptir, kuvvetli yumak oluşturur ve kısa rizomlara sahiptir.
Kamışsı yumak yaklaşık 1-1,5 metre boyundadır.
Kamışsı yumak yaprakları bg-bold yeşil renktedir. Yapraklar yaprak kını içerisinde dürülü haldedir. Yaprak ayası geniş olup ucu sivri ve deri yapısındadır. Yakacık kısadır ve kulakçıklar bariz şekilde görülmektedir. Yaprak kını açıktır ve dip kısmı kırmızı renklidir.
Başakçıklar dar veya geniş salkım şeklindedir. Salkımlar dallanmış yapıda olup 15-30 cm uzunluğundadır. Başakçıklarda 3-10 adet çiçek bulunur. Başakçıklarda 5-7 tohum bulunur.
Tohum kavuzları hafif mor renklidir ve 7-8 mm uzunluğundadır. Tohumların bin dane ağırlığı 2,5 gramdır.
Çayır yumağı
Çayır yumağı Erzurum ve Kars bölgesinde doğal olarak çayırlarda yetişen bir türdür.
Gevşek yumak oluşturan ve kısa rizomları bulunmaktadır. Kardeşlenme az görülür.
Saplar dik şekilde gelişmektedir. Sapların dip kısmı kırmızı renklidir.
Yapraklar parlak yeşil renktedir. Kın içerisinde yuvarlak şekildedir. Yaprak ayasının üst yüzü dalgalı, alt yüzü ise düz yapıdadır. Küçük kulakçıklar ve kısa bir yakacık bulunmaktadır.
Başakçıklar toplu salkım şeklinde olup 10-20 cm boyundadır. Başakçıklar 5-8 çiçek bulunur.
Kavuzlu tohumlar 6-7 mm boyundadır. Tohumların bin dane ağırlığı 2 gramdır.
Koyun yumağı
Anavatanı kuzey yarımküredir. Yumak türleri arasında en ince yapıya sahip yumak türüdür.
Çok sık yumak meydana getiren bir türdür. Fazla kardeşlenme görülür.
Koyun yumağı dik gelişen ve 10-60 cm boyundadır.
Yaprakları kendi üzerine dürülmüş, ucu sivri, mavi-gri renklidir. Yakacık ve kulakçık belirsizdir.
Çiçek topluluğu salkım şeklinde olup gri renklidir. Her başakçıkta 4-5 çiçek vardır.
Kavuzlu tohumlar 5 mm uzunluğundadır. Tohumların bin dane ağırlığı 0,7 gramdır.
Kırmızı yumak
Anavatanı Avrupa ve Asya olan bir yumak türüdür. Günümüzde dünyanın her tarafına yayılmıştır.
Kırmızı yumak türü hem yumak hem de rizom oluşturmaktadır.
Sap uzunluğu 40-100 cm arasında değişir. Sapın alt kısımları pembe renkli ve dirsekli yapıdadır.
Parlak yeşil renkte yapraklara sahiptir. Yaprak ayasının üst yüzeyi çıkıntılı, alt yüzeyi ise düz yapıdadır. Yakacık kısadır, kulakçık bulunmaz.
Başakçıklar sık salkım yapısındadır. Başakçıklar üzerinde 4-7 çiçek bulunur.
Küçük tohumları vardır. Kırmızı yumak tohumlarının bin dane ağırlığı 1,2 gramdır.
Yumak türleri serin ve ılıman iklim bölgelerine uyum sağlamış bitkilerdir. Kamışsı yumak ve çayır yumağı her iklime uyum sağlayan bir türlerdir fakat serin iklim şartlarında daha iyi gelişirler. Kar yağmayan yıllarda kış donlarından zarar görebilir. Bu türler 20-25 ºC sıcaklıklarda daha iyi gelişir. Kırmızı yumak en iyi gelişmesini serin ve nemli bölgelerde yapmasına rağmen kuraklığa da dayanıklıdır. Koyun yumağı kurak ve soğuk iklim bitkisidir.
Yumak türleri hemen her toprakta rahatlıkla yetiştirilebilir. Toprağın asitli ve alkali olması bitki gelişimi için sorun oluşturmaz fakat nemli ve ağır yapılı topraklarda daha iyi gelişim gösterir.
Toprak hazırlığı ve ekim
Toprak hazırlığı: Yumak ekimi yapılacak tarlada sonbaharda normal derinlikte bir sürüm yapılmalı ve ilkbaharda ekimin yapılacağı tarla birkaç cm'lik yüzeyden ufalanmalıdır. Ekimden önce tohum yatağı merdane ile bastırılmalıdır.
Ekim: Yumak türlerinin ekiminde genel olarak aşağıdaki verilere göre ekim yapılmalıdır.
Yumak türleri kış soğuklarından zarar görmediği için hem ilkbaharda hem de sonbaharda ekim yapılabilir fakat sonbahar ekimi daha uygun olmaktadır.
Yumak ekiminin mibzerle yapılmalıdır fakat mibzer kullanma imkânının olmadığı yerlerde serpme ekim yapılabilir.
Mibzerle ekimde sıra arası mesafe 30 cm olmalıdır.
Ekim derinliği yumak türlerine bağlı olarak değişebilir. Tohumun büyüklüğüne bağlı olarak 0,6-1 cm derinliğe ekim yapılmalıdır.
Yumak bitkisi ot üretimi amacıyla yalnız ekiliyorsa 1,5-2 kg/da, tohum üretimi amacıyla yapılıyorsa 1-1,5 kg/da tohum kullanılmalıdır.
Ekim sonrası toprak ağır bir tapan veya merdane ile bastırılmalıdır.
Bakım
Yumak türlerine uygulanacak başlıca bakım işlemleri şunlardır:
Sulama: Yumak türleri kuraklığa belirli bir düzeyde toleranslıdır fakat uygun dönemlerde yapılacak sulamalar ile elde edilecek ürünün verim ve kalitesinde çok önemli artışlar sağlanabilir. Çıkış sonrası yağış yetersizse ve imkân varsa yağmurlama sulama yapılmalıdır. Yağmurlama sulama imkânı yoksa bitkileri yatırmayacak şekilde yavaş yavaş salma sulama yapılmalıdır. İlkbaharda yağışlar kesildikten sonra 8-10 gün arayla sulama yapılmalıdır.
Gübreleme: Yumak bitkisi ot elde amacıyla yalnız olarak yetiştirildiğinde 8-20 kg/da azotlu gübre uygulanmalıdır. Verilecek toplam azot, her gelişmede iki kez olmak üzere, parçalar hâlinde uygulanmalıdır. Yine yapılan toprak analizlerine göre eksikliği görülen diğer makro ve mikro besin elementleri yeterli miktarda verilmelidir. Tesis yılında ekimle birlikte 4-5 kg/da saf azot ve 7-8 kg/da fosforlu gübre verilmelidir. Kıyı bölgelerimiz hariç diğer yörelerde topraklarımız potasyumca zengin olduğu için potasyumlu gübre uygulamaya gerek yoktur. Bakım yıllarında ise yalnız ekimde 5-18 kg/da azotlu gübre, baklagil ile karışık ekimde ise sadece 8-10 kg/da fosforlu gübre uygulanmalıdır.
Yabancı otlarla mücadele: Yumak bitkisinde yabancı otlarla mücadeleye ekim öncesi başlanmalıdır. Ekim yapılacak önceki yıllarda yoğun bir yabancı ot görülmüşse önce sık bir hububat ekimi yapılmalıdır. Ekim sisteminde yumak bitkisinden önce çapa bitkisine yer verilmelidir. Toprak tavının kaçma ihtimali olan tarlalarda, yabancı otun cinsine göre ekimden önce ilaçlı mücadele yapılmalıdır. Toprak tavının kaçma ihtimali yoksa ekimden önce diskaro veya kazayağı ile yüzeysel bir sürüm yapılmalıdır.
Hasat ve Muhafaza
Yumak yetiştiriciliği hem ot hem de tohum elde etmek amacıyla yapılmaktadır. Bu nedenle hasat zamanları farklılık göstermektedir.
Ot için hasat: Yumak bitkisi baklagil yem bitkileriyle birlikte ekilmişse biçim, baklagil yem bitkilerinin fazla gelişmesine izin verilmeden 15-20 cm boyuna ulaştığında yapılmalıdır çünkü baklagil yem bitkileri yüksek çayır yumağı fidelerini baskı altına alıp gelişimlerini engelleyebilir. Kuru ot üretmek amacıyla biçim karınlanma döneminde yapılmalıdır. Yüksek çayır yumağı bu devrede kaliteli ot verir fakat kalite salkımlaşmanın başlangıcıyla birlikte düşer. Biçim, çayır biçme makineleri ile yapılmalıdır.
Biçimden sonra otlar tarlada balyalama kuruluğuna gelinceye kadar soldurulmalı, akrobat tırmıklar kullanılarak namlu hâline getirilmeli ve balya makineleri ile balya yapılmalıdır. Balya hâline getirilen bu otlar uygun şartlarda depolanmalıdır. Kuru ot verimi sulu şartlarda 600-800 kg/da, kıraç şartlarda ise 300-400 kg/da civarındadır.
Tohum için hasat: Yüksek çayır yumağı yabancı döllenen ve tohum üretimi iyi olan bir bitkidir. Tohum için hasat, başakçıkların % 60-70'i olgunlaşıp kahverengi bir renk aldığında yapılmalıdır. Pratik olarak başakçıklar başparmak ve işaret parmağı arasında tutulup hafifçe çekildiğinde tohumların bir miktarı dışarı çıkıyorsa hasat zamanının geldiği anlaşılır. Yumak hasadı biçerdöverle yapılmalıdır. Biçilen bitkiler, kurutulup tohumu alındıktan sonra torbalanır. Nemsiz bir yerde saklanır. Tohum verimi ortalama 30-50 kg/da'dır.