Burçak botanik yönden fiğ cinsine bağlı, genellikle tanesi için yetiştirilen ve tek yıllık bir yem bitkisidir. Ülkemizde çok eski zamanlardan beri yetiştirilen bitkidir. Ülkemizin her bölgesinde rahatlıkla yetiştirilebilmektedir. Fakat yetiştiriciliği ve hasadı zor, verimi düşük olduğundan geniş alanlarda üretimi yapılmamaktadır. Burçak bitkisi daha çok Ege, İç Anadolu ve Güney Doğu Anadolu Bölgelerinde yetiştirilmektedir.
Burçak çoğunlukla tohumu için yetiştirilmektedir. Kaba yem olarak kullanım alanı daha azdır. Tohumlarında yaklaşık %22, kuru otunda %15 oranında ham protein içermektedir. Bu nedenle hayvanlar için besleyici bir yem bitkisidir.
Burçak bitkisi tek yıllık bir bitki olup başıca bitkisel özellikleri şunlardır:
Burçak bitkisinin kökleri ince yapılı olup fazla dallanma görülmektedir. Kökler toprağın fazla derinlerine inmez.
Burçak bitkisi genellikle kısa boyludur. Gelişimi dik veya yarı diktir. Yetiştiriciliği kıraç şartlarda yapılıyorsa 50–60 cm boylanabilmektedir. Bitki genellikle tamamen tüysüzdür. Fakat bazı türleri seyrek tüylüdür.
Burçak yaprakları karşılıklı bileşik yapıdadır ve sayıları 8–15 çift arasında değişmektedir. Yaprakları 5–15 cm uzunluğundadır. Burçaktaki kulakçıklar yarım ay şeklinde, kenarları dişli ve sayıları fiğ türlerinden daha fazladır. Yaprakçıklar 10–20 mm uzunluğunda ve 1,5 mm genişliğindedir.
Burçak çiçekleri seyrek salkım yapısındadır. Bitkide her yaprağın koltuğunda 1–4 çiçek bulunmaktadır. Burçak oldukça küçük çiçeklere sahiptir. Çiçek taç yaprakları krem rengindedir.
Burçak meyvesi belirgin şekilde boğumlu bir fasulyeye benzemektedir. Meyve içerisinde 2–4 adet tohum bulunur. Tohumların bulunduğu yerler şişkin görünümde ve inci dizisini andırmaktadır.
Burçak tohumları yuvarlak veya köşeli olup 3,5–5,5 mm çapındadır. Burçak tohumları kahverengi-kırmızı renklidir.
Burçak çiçeği, meyve ve tohumları
Burçak iklim isteği bakımından fazla seçici değildir. Ülkemizde yüksek rakımlı bölgeler hariç hemen her bölgede yetiştirilebilmektedir. Burçak Akdeniz ikliminin tipik bir bitkisidir. Kurak iklim şartlarına çok dayanıklıdır. Soğuk havalara karşı dayanıklıdır. Kış döneminde -6 °C’ye kadar olan donlara dayanabilmektedir. Fakat -8°C’de donmaktadır.
Burçak bitkisi toprak istekleri bakımından çok seçici değildir. Hafif topraklardan ağır topraklara kadar hemen her toprakta yetişebilmektedir. Burçak yetiştiriciliğinde toprağının kireçli olmasına dikkat edilmelidir.
Toprak hazırlığı ve ekim
Burçak yetiştiriciliğinde bir defa toprak işlemesi yapmak yeterli gelmektedir. Toprak sonbaharda derin olarak işlenmeli ve ilkbaharda hafif bir şekilde kabartılmalıdır.
Toprak işlemesi sonrasında burçak ekimi yapılmalıdır. Ekim öncesi bakteri aşılaması yapılmalıdır. Burçak köklerinde rhizobium bakterileri yeterli miktarda varsa aşılamaya gerek yoktur. Burçakta yapılacak bakteri aşılamasında her 100 kg tohum için 1 kg bakteri kültürü kullanılmalıdır. Aşılanacak tohumlar gölge bir yerde şekerli suyla ıslatılır ve bakteri kültürü ile karıştırılır. Aşılanmış ıslak tohumlar kurumadan tarlaya ekilir.
Ekim öncesi hastalıklara karşı tohum ilaçlaması yapılmalıdır. Ekilecek burçak tohumu az ise ilaçlamada bidonlar kullanılmalıdır. İlaçlamada her 10 kg ürün için 5 gram ilaç kullanılmalıdır. Tohum ve ilaç birlikte bidonlara doldurulur ve bidon 4–5 dakika çevrilerek ilacın tohuma iyice karışması sağlanır. Daha fazla miktarda tohum kullanılacak ise, ilaçlanacak tohum 1 ton civarında düz bir yere ince bir tabaka halinde serilir. Kullanılacak ilaç tohum üzerine eşit bir şekilde serpilir. Daha sonra iki kişi kürekle karşılıklı olarak yerde serili ürünün tohumunu aktararak ilacın tohumla iyice karışmasını sağlamalıdır. Yapılacak bu ilaçlama rüzgarsız bir havada ve açık bir yerde yapılmalıdır.
Burçak ekimi serpme ekim veya mibzerle yapılmalıdır.
Serpme ekimde burçak tohumları elle veya gübre dağıtma makineleri ile yapılır. Bu yöntem sık ekim isteniyorsa veya makinelerin çalışmadığı dik yamaçlarda uygulanır. Ülkemizde burçak bitkisi genellikle yamaç arazilerde yetiştirildiği için bu yöntem yaygın olarak kullanılmaktadır. Serpme ekim kuru ot için yapılıyorsa dekara 12–15 kg tohum, tane için ise 10–12 kg tohum kullanılmalıdır. Serpme ekimin dekara atılacak tohum miktarının fazla olması, tohumun yaşama alanı büyüklüğünün farklı olması, tohum derinliğinin farklı olması, tohum çıkış tarihlerinin farklı olması, bitki olgunlaşma zamanlarının farklı olması ve verimin düşük olması gibi dezavantajları bulunmaktadır.
Mibzerle burçak ekiminde sıra aralığı 20 cm olacak şekilde makine ayarlanmalıdır. Birim alana 8–10 kg/da tohum kullanılmalıdır. Ekim derinliği 4–6 cm olmalıdır. Mibzerle ekimde tohum çıkışlarının aynı zamanda olması, bir bitki için en uygun yaşama alanının sağlanması, bakım işlerinin kolayca yapılması, ekim derinliğinin aynı olması ve olgunlaşma zamanının aynı olması gibi avantajları bulunmaktadır.
Bakım
Burçak bitkisinin en önemli bakım işlemleri gübreleme ve sulamadır.
Sulama: Ülkemizde burçak, yeterli yağış alan bölgelerde sulamadan yapılabilir. Fakat iyi bir verim alabilmek amacıyla uygun zamanda ve uygun miktarda sulama yapılmalıdır. Burçak sulamasında asıl amaç verilecek suyun, bitkinin etkili kök derinliğinde tarla kapasitesine getirilmesidir. Etkili kök bölge derinliği ise bitkinin topraktaki suyun % 80'ini alabildiği derinliktir. Burçağın köklerinin inebildiği ve topraktaki kullanılabilir suyu alabildiği alan çok önemlidir. Bu alanda nem azalması olursa bitkide çeşitli sorunlar ortaya çıkarmaktadır. Sulama yaparken tüm bu koşullar göz önünde bulundurularak sulama sayısı ve verilecek su miktarı belirlenmelidir.
Gübreleme: Burçak bitkisine verilecek gübreler yapılacak toprak analizlerine göre belirlenmelidir. Burçakta ekim öncesi 6–7 kg/da saf fosfor uygulaması yapılmalıdır. Çıkış sonrası ise bitkilerin daha iyi ve hızlı gelişmesini sağlamak için dekara 2–3 kg amonyum sülfat gübresi uygulanmalıdır.
Hasat ve Muhafaza
Ülkemizde burçak yetiştiriciliği genellikle tanesi için yapılır. Bazı bölgelerde de ot amacıyla yetiştiricilik yapılmaktadır. Tane ve ot amacıyla yapılan burçak yetiştiricilinde hasat zamanları birbirinden farklıdır.
Tane amacıyla yapılan burçak yetiştiriciliğinde hasat, bitkilerin sarardığı ve alt baklaların kuruduğu dönemde yapılmalıdır. Daha sonra hasat edilen burçak bitkileri kurutulmalı ve harman makineleri ile harman edilmelidir.
Ot için burçak yetiştiriciliğinde hasat elle yapılır. Çünkü burçak bitkisi fazla boylanmaz. Bu nedenle burçak hasadı çok güçtür. Yeşil ot elde etmek amacıyla burçak hasadı %25 çiçeklenme döneminde yapılır. Kuru ot veya silaj için yapılacak hasat ilk baklaların tam dane doldurma dönemine kadar yapılabilir. Hasadın geciktirilmesi bitkide kalite kaybına ve biçim güçlüğüne neden olmaktadır. Burçak bitkisi susuz şartlarda yetiştirildiğinde dekardan 700–800 kg yeşil ot alınmaktadır. Kurutma sonucu bu rakam yaklaşık 100–130 kg kuru ota denk gelmektedir.
Burçak bitkisi tarlada veya iklimi yağışlı bölgelerde, sehpalarda kurutulmalıdır. Hasat edilen burçak bitkisi tarlada 1 gün kurumaya bırakılır. Daha sonra akrobat tırmıklarla namlu haline getirilerek kurumasına devam etmesi sağlanır. Burçak otunda kurutmaya dikkat etmek gerekir. Fazla kurutma yapılırsa yaprak kaybı fazla olur. Kurutma az yapılırsa kızışma, çürüme ve küflenmeler meydana gelir. Ülkemizde makineli hasada uygun, bakanlıkça tescil edilmiş bir burçak çeşidi bulunmamaktadır. Bu nedenle makine ile balyası yapılmamaktadır. Balyalama geleneksel yöntemlerle yapılmaktadır. Balya haline getirilen otlar yonca bitkisine benzer şekilde ürünü koruyacak, yeterli büyüklükte, özellikle yağmur almayacak ve gerekli güvenlik tedbirleri alınmış depolarda düzgün bir şekilde istiflenerek muhafaza edilmelidir.