Hem dünyada hem de ülkemizde hayvancılık işletmelerinin karşılaştığı en büyük problemlerden birisi, sürüden gönüllü veya gönülsüz/zorunlu çıkarılan hayvanların yerine konulacak olan damızlık hayvan teminidir (sürü yenileme). Bu sorun büyümek isteyen işletmelerde daha da önem arz etmektedir. Özellikle sütçü işletmelerde sürüye damızlık olarak katılacak düveler, işletmelere yem giderinden sonra ikinci en büyük maliyeti oluşturmaktadır. Ülkemizde kendi damızlık ihtiyacımızın karşılanmasındaki sıkıntıdan dolayı son zamanlarda bu ihtiyaç, yurtdışından damızlık düve ithal edilerek karşılanmaya çalışılmaktadır. Bu çözüm yolu ülke hayvancılığının geleceği açısından tehlikeli bir duruma yol açarak hayvancılık sektörünün dışa bağımlılığını giderek artıracaktır. Dolayısıyla işletmelerin hızlı ve etkili bir şekilde dişi buzağı sayısını artırması bu bağımlılığı azaltma yollarından birisidir.
Son zamanlarda gelişen teknolojiyle birlikte spermada cinsiyet ayrıştırılması yapılabilmekte ve bu sayede istenilen cinsiyette yavrular elde edilebilmektedir. Spermada cinsiyet, flow sitometri yöntemi ile X ve Y kromozomun DNA yoğunluk farkına göre ayrıştırılmaktadır. Cinsiyeti belirlenmiş sperma (CBS) ile tohumlama sonrası elde edilen gebeliklerden doğan buzağılardan %90’dan fazlası dişi olmaktadır. Sütçü işletmeler için dişi buzağılar ekonomik olarak önemli olmasının yanı sıra işletmenin geleceği bu buzağılara bağlıdır. Dolayısıyla bu teknoloji sayesinde CBS özellikle dişi gen kaynağını çoğaltarak işletmenin kendi kapasitesini kendi artırabilmesi, yeni hayvan girişiyle gelen hastalıkların önüne geçilmesi gibi birçok avantajı beraberinde getirmektedir.
CBS’nin maliyetinin yüksek olması ve gebelik oranlarının konvansiyonel spermaya göre düşük olması tüm bu avantajları beraberinde getiren teknolojinin kullanımını kısıtlamaktadır. Maliyetin artmasına ayrıştırmaya giren spermaların düşük oranının ticarileşebilmesi neden olurken, birçok araştırmacı CBS ile elde edilen gebelik oranını konvansiyonel spermayla karşılaştırdığında daha düşük saptamış ve sebeplerini araştırarak bu düşük gebelik oranını artırmaya çalışmışlardır.
Düvelerin gebelik oranları ineklere göre daha yüksek olduğu için CBS’nin düvelerde kullanımı daha yaygın olmakta ve daha karlı bulunmaktadır. Buna rağmen düvelerde de CBS kullanımı sonrasında konvansiyonel spermaya göre elde edilen gebelik oranları düşük tespit edilmiştir. CBS ile tohumlamayı takiben gebelik oranlarının düşük olmasının sebepleri arasında; flow sitometri yönteminde spermanın ayrıştırma sürecinde sperm fonksiyonlarının değiştiği, spermada kapasitasyon benzeri değişikliklerin olduğu ve kapasitasyonun başlaması gösterilmektedir. Aynı zamanda CBS’nin dişi genital kanalda yaşama ömrü kısalmakta ve fertilizasyon yeteneği de azalmaktadır. Dolayısıyla CBS ile tohumlama zamanı kritik öneme sahiptir.
CBS’nin ayrıştırma teknolojisinde yapılan yenilikler ve standardizasyonlar sonrası (SexedULTRA teknolojisi) CBS ile elde edilen gebelik oranlarının arttığı ve konvansiyonel sperma ile aradaki gebelik oranı farkının azaldığı bildirilmesine rağmen, güncel çalışmalarda gebelik oranlarının artırılmasında özellikle tohumlama zamanının önemi vurgulanmaya devam etmektedir.
Sperma cinsiyetinin belirlenmesi ancak 20. Yüzyılda yapılabilmiştir. Yirminci yüzyılın başlarında genetik alanındaki gelişmelerle, cinsiyet kromozomlarının ayrıştırması yapılabilir hale gelmiş ve cinsiyet kromozomlarının ilk mikroskobik ayrıştırılması Guyer (1910) tarafından yapılmıştır.
DNA farklılığına dayanan X ve Y kromozomlarını belirleme konusunda ana buluşu Johnson ve ark. (1989) flow sitometri tekniğini kullanarak yapmıştır. X kromozomunun Y kromozomundan baş, boyun ve kuyruğundaki genişlik ve çevresel uzunluğun fazla olmasını ve kütlesel olarak daha fazla DNA içermesini kullanan bu teknik son yıllarda en güvenilir sperma ayrıştırma yöntemi olarak kabul edilmektedir.
Cinsiyeti Belirlenmiş Spermanın Önemi
Bin yılı aşkın süredir insanlar, hayvanlarının doğurduğu yavrunun cinsiyetini kontrol etmeye çalışmaktadır. Günümüzde özellikle bu konunun öneminin artmasının sebebi hayvancılık yapan işletmelerde cinsiyetin en önemli genetik özellik kabul edilmesidir. Özellikle sütçü sığır işletmeleri için bu durum daha fazla önem arz etmektedir çünkü işletmelerin en önemli problemlerinden birisi sürünün devamlılığını sağlayacak damızlık dişi sayısının yetersiz kalmasıdır. Aynı zamanda damızlık dişi sayısının yetersiz kalması işletmedeki genetik ilerlemeyi engellemektedir. Süt sığırı yetiştiriciliğinde sürünün geleceğini doğan dişi buzağılar belirlemektedir. Dolayısıyla CBS damızlık yetiştirilmesi konusunda hem büyük işletmelere hem de aile tipi hayvancılık yapanlara birçok avantaj sağlamaktadır. Bu avantajlardan en önemlisi, genetik kapasitesi yüksek boğaların sperması ile elde edilen dişi buzağıların işletmede sürü dışı kalmış ineklerin yerine konmasını sağlamasıdır. Böylelikle, işletmelerde genetik ilerlemenin önü açılmış olacaktır. CBS sayesinde genetik ilerlemenin %15 arttığı bildirilmiştir.
CBS ortalama %90 oranında dişi buzağı doğmasına imkân sağladığından, reprodüktif verimliliği artıran yardımcı üreme teknolojisi olarak kabul edilmektedir. Aynı zamanda CBS, kaliteli damızlıkların işletme içinde tutulmasını sağlarken, sürü dışı edilecek hayvanlar kolaylıkla işletmeden çıkarılmasına imkân sağlamaktadır. Bununla birlikte damızlık dişiler işletmede yetiştirileceğinden sürüye dışarıdan hayvan girişi engellenmekte ve biyogüvenliğin sağlanmasında en büyük katkıyı sağlamaktadır. Büyümek isteyen işletmeler daha hızlı ve güvenli şekilde sürüyü genişletirken, kapasitesi dolu işletmelere de düve satışı imkânı sağlamaktadır. Bunların yanı sıra sürünün düşük verimli ineklerinden besi için erkek hayvan doğması planlanabilme imkânı sunarken, yüksek verimli ineklerden damızlık hayvan yetiştirilmesine fırsat sunmaktadır.
Amasya Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği 2014 Yılından beri çeşitli ırklarda cinsiyeti belirlenmiş sperma uygulaması yapmaktadır. Genetik ilerleme ve ıslah için suni tohumlama çalışmalarını 16 yıldır sürdürmekte olan birliğimiz üreticilerimizin ihtiyaçları doğrultusunda günümüz teknolojisine uyum sağlayarak sahada uygulamalarına devam etmektedir.
Kaynak: Dr. Barış GÜNER ’in Sütçü Düvelerde Cinsiyeti Belirlenmiş Sperma ile Östrus Başlangıcını Takiben Farklı Saatlerde Tohumlamanın Gebelik Oranı Üzerine Etkisi adlı Doktora Tezinden Özetlenmiştir.
